«Παραχάραξη» της ιστορίας

Της Κωνσταντίνας Ζάνου

Πολύς ο λόγος τελευταία για «παραχάραξη» της ιστορίας. Ας σταθούμε όμως λίγο στον όρο. Τι σημαίνει «παραχαράσσω»; Να σκεφτούμε τη σημασία της λέξης αναλύοντας τα συνθετικά της: παρά + χαράσσω. Ως πρώτο συνθετικό, η λέξη «παρά» χρησιμοποιείται για να προσδώσει στο δεύτερο συνθετικό την έννοια της εναντιότητας, του εσφαλμένου, της αλλοίωσης ή της υποκατάστασης. Η λέξη «χαράσσω» σημαίνει βέβαια «πιέζω μια επιφάνεια με αιχμηρό αντικείμενο, προκαλώντας της γραμμές ή σχηματίζοντας σχέδια». Όσοι λοιπόν χρησιμοποιούν αυτό τον όρο αναφερόμενοι στην ιστορία, υπονοούν –εν αγνοία τους προφανώς – ότι: α) η ιστορία είναι ένα «σχέδιο» που έχει χαραχτεί από κάποιους, β) ότι κάποιοι άλλοι επιχειρούν τώρα να χαράξουν ένα νέο «σχέδιο» που αλλοιώνει το προηγούμενο και γι αυτό θεωρείται «εσφαλμένο».
Όλως παραδόξως, η επιστημονική ερμηνεία για το τι είναι ιστορία ενστερνίζεται πλήρως την έννοια της «χάραξης», όχι όμως αυτήν της «παραχάραξης» (εκτός κι αν πρόκειται, όπως θα δούμε, για «κιβδηλεία»). Παραπέμπω στο βιβλίο του E. H. Carr «Τι είναι ιστορία;» (1961 – ελλ. μετάφραση: εκδ. Γνώση, Αθήνα 1999), βασικό εγχειρίδιο για όποιον θέλει να αποκτήσει μια πρώτη επαφή με τον επιστημονικό λόγο περί ιστορίας. Σύμφωνα λοιπόν με τον Carr, μια από τις βασικές έννοιες της ιστορίας είναι η «κατασκευή». Η ιστορία, δηλαδή, δεν είναι ένα «φυσικό προϊόν», αλλά κατασκευάζεται, δομείται, ή αλλιώς, «χαράσσεται». Το κλειδί για να κατανοήσουμε αυτό το επιχείρημα είναι ο διαχωρισμός της ιστορίας από το παρελθόν.
Ιστορία και παρελθόν δεν είναι ταυτόσημες έννοιες, αντίθετα διαφέρουν πολύ. Το παρελθόν αποτελείται από αμέτρητες πράξεις, ατομικές και συλλογικές. Είναι αδύνατον να περιληφθούν όλες αυτές οι πράξεις σε μια αφήγηση, σε ένα ιστορικό κείμενο. Κάποιες από αυτές τις άπειρες πράξεις θεωρούνται πιο σημαντικές από άλλες, ανάγονται σε «ιστορικά γεγονότα» και εμπερικλείονται στις αφηγήσεις μας για το παρελθόν. Άλλες όμως (όσες δεν καταφέρνουν να αναχθούν σε «γεγονότα») χάνονται δια παντός. Η ιστορία, δηλαδή, δεν είναι η πιστή αντανάκλαση του παρελθόντος. Ιστορία είναι οι διάφορες αφηγήσεις γύρω από το παρελθόν που κατασκευάζονται από τους ιστορικούς ή όσους τέλος πάντων δρουν ως ιστορικοί (ιστορία= ιστοριογραφία). Η ιστορία, δηλαδή, αντανακλά από τη φύση της ένα «χαραγμένο» παρελθόν.
Αυτά περί «χάραξης». Ας δούμε τώρα την «παραχάραξη». Ποιος αποφασίζει τι είναι και τι δεν είναι «ιστορικό γεγονός»; Ποιος διαλέγει τι ψάρια θα ψαρέψει από την απέραντη θάλασσα του παρελθόντος; Η απάντηση είναι εύκολη: οι ιστορικοί. Οι ιστορικοί όμως δεν είναι οι ίδιοι έξω από την ιστορία, δεν είναι α-ιστορικά όντα. Όπως πολύ εύστοχα αναφέρει ο Α. Λιάκος στο βιβλίο του «Πώς το παρελθόν γίνεται ιστορία;» (Αθήνα, εκδ. Πόλις, 2007): «Δεν πρέπει να φανταζόμαστε την ιστορία σαν ποτάμι που κυλάει στο χρόνο, και τους ιστορικούς σαν επισκέπτες οι οποίοι το παρατηρούν». Οι ιστορικοί δηλαδή είναι τέκνα της εποχής τους, είναι κι αυτοί μέσα στο ποτάμι. Ο λόγος τους, οι αφηγήσεις τους για το παρελθόν (με λίγα λόγια δηλαδή, η ίδια η «ιστορία») αλλάζει ανάλογα με τις εποχές. Διαφορετικά ερωτήματα είχε ένας ιστορικός του 19ου αιώνα και διαφορετικά έχει ένας ιστορικός του 21ου. Άλλα ψάρια θεωρούσε ο πρώτος νοστιμότερα, άλλα θεωρεί ο δεύτερος.
Προσοχή όμως: αυτό δεν σημαίνει πως οι ιστορικοί δικαιούνται αυθαίρετα να διαλέγουν από τη θάλασσα του παρελθόντος ό,τι τους καπνίσει, να προβάλλουν σκόπιμα κάποια στοιχεία, να αποκρύπτουν κάποια άλλα, ή ακόμα και να δημιουργούν πλαστά στοιχεία προς εξυπηρέτηση συνήθως συγκεκριμένων ιδεολογιών. Οι ιστορικές ερμηνείες μπορεί ν’ αλλάζουν στο χρόνο, αλλά δεν μπορεί να είναι αυθαίρετες. Υπόκεινται στον έλεγχο των τεκμηρίων. Άλλο πράγμα είναι λοιπόν η «κατασκευή» και η «ανακατασκευή», και άλλο η «κιβδηλεία».
Εν κατακλείδι, η ιστορία δεν είναι σαν τις θεϊκές εντολές: Δεν χαράχτηκε, όπως αυτές, πάνω στην πέτρινη πλάκα του Μωυσή μια για πάντα, καθορίζοντας δια παντός την απόλυτη αλήθεια και καταδικάζοντας οποιαδήποτε παρέκκλιση ως «αιρετική». Η ιστορία δεν είναι θεία κατασκευή, είναι ανθρώπινη. Κι όπως ο άνθρωπος, έτσι κι αυτή, ρέει κι αλλάζει μέσα στο χρόνο. «Χαράσσεται» και «ξαναχαράσσεται» ανάλογα με τις ανάγκες κάθε εποχής. Δεν μπορούμε να πούμε ότι «παραχαράσσεται», εκτός κι αν πρόκειται για τεκμηριωμένη περίπτωση κιβδηλείας.

Η κ. Κωνσταντίνα Ζάνου είναι διδάκτωρ ιστορίας.

«Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ» (έκδοση Κύπρου), 10/5/2009, σ. 12