Άδοξα τέλη

Της Κωνσταντίνας Ζάνου

«Και τι φρικτή η μέρα που ενδίδεις
(η μέρα που αφέθηκες κι ενδίδεις),
και φεύγεις οδοιπόρος για τα Σούσα,
και πιαίνεις στον μονάρχην Αρταξέρξη»

Κωνσταντίνος Καβάφης, «Η Σατραπεία»

Διαβάζοντας πρόσφατα, στο βιβλίο του Μακάριου Δρουσιώτη «Δυο Απόπειρες και μια Δολοφονία» (Λευκωσία, 2009), τα περί ζωής και θανάτου του Πολύκαρπου Γιωρκάτζη, προβληματίστηκα – ανάμεσα σε άλλα – και για το θέμα του άδοξου τέλους «ένδοξων» ανδρών. Η θλιβερή κατάληξη του άλλοτε παντοδύναμου Υπουργού Εσωτερικών και Άμυνας, και συγκεκριμένα η εικόνα του νεκρού σώματός του να κείτεται σαν πεταμένο σκουπίδι στο χωράφι όπου επέλεξαν οι πρώην φίλοι και συνεργοί του να τον δολοφονήσουν, μου έφερε στο νου μια σειρά ανάλογων περιπτώσεων από την ελληνική ιστορία.
Η πιο γνωστή ιστορία «άδοξου τέλους» από την κλασική αρχαιότητα είναι αυτή που αναφέρεται στον Αθηναίο στρατηγό Θεμιστοκλή (527-461 π.Χ.). Ο άλλοτε κραταιός πολιτικός και ένδοξος ήρωας του Μαραθώνα και της Σαλαμίνας, εξοστρακίστηκε από τους συμπολίτες του το 471 π.Χ., ως αποτέλεσμα της υπερβολικής δύναμης και υπεροψίας που είχε αποκτήσει. Έζησε για κάποιο διάστημα ως εξόριστος στο Άργος και μετά στους Μολοσσούς, ώσπου ανακηρύχθηκε επίσημα από τους Αθηναίους ως προδότης και αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την Ελλάδα. Κατέφυγε τελικά στην αυλή του Πέρση βασιλιά Αρταξέρξη. Έμαθε περσικά και έζησε τα τελευταία χρόνια της ζωής του υπηρετώντας τον τέως εχθρό του. Φημολογείται πως ο θάνατος του προήλθε από αυτοκτονία.
Γνωστή είναι επίσης και η ιστορία του Αθηναίου στρατηγού και πολιτικού Αλκιβιάδη (450-404 π.Χ.). Ο φιλόδοξος πρωταγωνιστής του Πελοποννησιακού Πολέμου και της Σικελικής εκστρατείας κατηγορήθηκε για τον ακρωτηριασμό των αγαλμάτων του Ερμή και, για ν’ αποφύγει τη δίκη, συνήψε τελικά συμμαχία με τους εχθρούς του Σπαρτιάτες και, με τη βοήθεια επιπλέον του Πέρση σατράπη Τισσαφέρνη, στράφηκε εναντίον της πατρίδας του. Ο θάνατος τον βρήκε κάπου στη Φρυγία, ενώ υπερασπιζόταν την οικία του βασιλιά Αρταξέρξη από δολοφόνους.
Αλλά και η νεώτερη ελληνική ιστορία έχει να παρουσιάσει δείγματα άδοξου τέλους ένδοξων ζωών. Παροιμιώδες αυτό του Οδυσσέα Ανδρούτσου. Πώς πέθανε ο ήρωας της Γραβιάς; Φοβούμενος την ανερχόμενη δύναμη του πρώην πρωτοπαλίκαρου και καλύτερου του φίλου, Γιάννη Γκούρα, αποφάσισε, το 1822, να συμμαχήσει με τους Τούρκους και να στραφεί εναντίον της επανάστασης. Συνελήφθη όμως από τους άντρες του Γκούρα και φυλακίστηκε στον πύργο της Ακρόπολης. Ο Μπάμπης Άννινος, ο οποίος συνέγραψε την «Απολογία του Οδυσσέα Ανδρούτσου» (1925), περιγράφει με εξαιρετική παραστατικότητα την μεταφορά του άλλοτε ένδοξου άνδρα στην Ακρόπολη: «Ο ήρως της Γραβιάς, εις την πόλιν, ης εχρημάτισεν αρχηγός και προστάστης και εις ην ωνειροπόλησεν εν τη οργή του να εισέλθη θριαμβευτικώς ως αμείλικτος τιμωρός, εισήλθεν απεναντίας σιδηροδέσμιος, κατησχυμμένος και συντετριμμένος υπό τας ύβρεις και τους εμπτυσμούς του όχλου, οικτρόν σύντριμμα καταπεσσόντος μεγαλείου!». Το σώμα του Ανδρούτσου βρέθηκε τελικά να κείτεται νεκρό στους βράχους κάτω από τον ναό της Απτέρου Νίκης, απ’ όπου τον έριξαν οι εχθροί του αφού πρώτα τον στραγγάλισαν.
«Αληθώς, τινών των επιφανών ανδρών η τύχη παρουσιάζει ενίοτε τοιαύτας τραγικώς αλλοκότους μεταστροφάς», μας λέει ο Άννινος. Να είναι τυχαίο άραγε αυτό; Ο ίδιος αποδίδει το άδοξο τέλος του Ανδρούτσου στα ατίθασα πάθη και στο φθόνο του, όπως και «στας γνωστάς περί το σκευωρείν έξεις του». Ο Θουκυδίδης, από την άλλη, αναλύοντας την περίπτωση του Αλκιβιάδη, αναφέρεται στον υπέρμετρο πλούτο και τη φιλοδοξία του, στην υπεροψία και τον εγωισμό του. Τα χαρακτηριστικά αυτά συνοψίζει ο αρχαίος ιστορικός με την λέξη «παρανομία»: το να δίνει, δηλαδή, κανείς την εντύπωση πως είναι πέρα από τα συνηθισμένα και παραδεχτά (VI 15.4). Υπό το φως της θουκυδίδειας σοφίας ας αναλογιστούμε, λοιπόν, και τις δικές μας μικρές περιπτώσεις «ένδοξων» ανδρών με άδοξα τέλη.

Υ.Γ. Κι αφού μιλάμε για άδοξους θανάτους, μήπως ξέρετε πώς πέθανε η Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα; Μια μέρα του 1825, κι ενώ ζούσε στις Σπέτσες, βρέθηκε αντιμέτωπη με ένα γείτονα, τον Χριστόδουλο Κούτση, ο οποίος την κατηγορούσε ότι ο γιός της έκλεψε κι ατίμασε την κόρη του. Στην προσπάθεια της να υπερασπίσει την τιμή του γιού της (και με τη θρυλική της, φαντάζομαι, αθυροστομία), η Μπουμπουλίνα βρέθηκε με μια σφαίρα στο κεφάλι. Ατυχής παρά άδοξος, θα έλεγα, ο θάνατός της.

Η κ. Κωνσταντίνα Ζάνου είναι διδάκτωρ ιστορίας.
«Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ» (έκδοση Κύπρου), 27/9/2009