Οι τρύπες της ευρωπαϊκής ιστορίας

Γράφει η Κωνσταντίνα Ζάνου

Η πολυσυζητημένη «Ιστορία της Ευρώπης» του Βρετανού ιστορικού Νόρμαν Ντέιβις, που κυκλοφορεί τώρα και στα ελληνικά, είναι ίσως η «αντιδυτικότερη» ιστορία του ευρωπαϊκού πολιτισμού που διατίθεται στη διεθνή βιβλιογραφία. Το έργο αυτό καταφέρνει να μετακινήσει ανατολικότερα τον άξονα της κατανόησης μας για την Ευρώπη, ενσωματώνοντας στην ευρωπαϊκή ιστορία τα κομμάτια που της έλειπαν.

Ο Βρετανός ιστορικός ξεκινά από τη διαπίστωση πως πολύ συχνά παρατηρείται μια σύγχυση μεταξύ της ευρωπαϊκής ιστορίας και της κληρονομιάς του «δυτικού πολιτισμού». Με άλλα λόγια, επικρατεί γενικώς η αντίληψη πως «Ευρώπη» είναι μόνο η «Δύση», ή καλύτερα, μόνο οι «μεγάλες χώρες» της δυτικής Ευρώπης. Όπως σημειώνει ο ίδιος στην εισαγωγή του, «πολλές μελέτες για τον “δυτικό πολιτισμό” περιορίζονται σε θέματα που δεν αφορούν παρά μόνο σε επιλεγμένα τμήματα της ευρωπαϊκής ηπείρου. Πολλά από τα έργα αυτά ουδόλως αναφέρονται στην Πορτογαλία, στην Ιρλανδία, στη Σκοτία ή στην Ουαλία, στη Σκανδιναβία, ούτε ακόμα στην Πολωνία ή στην Ουγγαρία και στη Βοημία, ούτε στο Βυζάντιο και στα Βαλκάνια, όπως επίσης δεν αναφέρονται στα κράτη της Βαλτικής, στη Λευκορωσία, στην Ουκρανία, στην Κριμαία ή στον Καύκασο». Για να καταλήξει στην πολύ εύστοχη παρατήρηση: «Μοιάζει σαν οι ιστορικοί της Ευρώπης να είναι σε θέση να συμπεριφέρονται όπως οι τυροκόμοι της Γκριγιέρ, οι οποίοι παρασκευάζουν το τυρί τους με όσες τρύπες θέλουν» (σ. 42).
Αυτές τις «τρύπες», λοιπόν, φιλοδοξεί να κλείσει η ιστορία που μας διηγείται ο Ντέιβις. Σπάζοντας τις γεωγραφικές μας προκαταλήψεις, το έργο του Ντέιβις μας προσφέρει μια συνολική και ισορροπημένη εικόνα των ιστορικών γεγονότων (από την προϊστορική εποχή μέχρι τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης) που σημάδεψαν την Ευρώπη απ’ τη Δύση ως την Ανατολή κι απ’ το Βορρά μέχρι το Νότο.

Το σύνδρομο του «δυτικού πολιτισμού»
Ένα από τα αξιολογότερα στοιχεία του βιβλίου είναι η κριτική που ασκεί στο λεγόμενο σύνδρομο του «δυτικού πολιτισμού», το οποίο ο Ντέιβις θεωρεί ως τη βασικότερη αιτία του αποκλεισμού της ανατολικής Ευρώπης από την ευρωπαϊκή ιστορία. Όπως είναι γνωστό, η αξιολογική διάκριση μεταξύ «Δύσης» και «Ανατολής» δημιουργεί την εντύπωση πως καθετί «δυτικό» είναι πολιτισμένο και καθετί πολιτισμένο είναι «δυτικό». Κατ’ επέκταση, καθετί γενικώς «ανατολικό» θεωρείται υπανάπτυκτο, κατώτερο, και στην καλύτερη περίπτωση, περιφερειακό. Αυτά έχουν μελετηθεί σε βάθος από τη λεγόμενη σχολή του «οριενταλισμού». Μόνο που τα πορίσματα του Ντέιβις δεν αφορούν τη στάση των Ευρωπαίων έναντι του Ισλάμ και του αραβικού κόσμου (θέμα με το οποίο καταπιάνονται οι σπουδές του οριενταλισμού), αλλά τη στάση των Δυτικοευρωπαίων έναντι των Ανατολικοευρωπαίων. Με λίγα λόγια, ο Ντέιβις μεταφέρει τη διάκριση μεταξύ «Ανατολής» και «Δύσης» από ένα εξω-ευρωπαϊκό σε ένα ενδο-ευρωπαϊκό πλαίσιο.

Είναι το Ολοκαύτωμα μοναδικό;
Η πρώτη έκδοση της «Ιστορίας της Ευρώπης» (Οξφόρδη, 1996) ξεσήκωσε θύελλα συζητήσεων στην ακαδημαϊκή κοινότητα. Ο Ντέιβις απέκτησε φανατικούς υποστηρικτές, αλλά και φανατικούς επικριτές. Αιτία για όλα αυτά στάθηκε η αυστηρή κριτική που ασκεί ο Βρετανός καθηγητής στο λεγόμενο «συμμαχικό σχήμα της ιστορίας». Οι σύγχρονες αντιλήψεις που αφορούν την ευρωπαϊκή ιστορία – υποστηρίζει ο καθηγητής – επηρεάστηκαν ιδιαιτέρως από τις εμπειρίες που κληροδότησαν οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι, και ειδικά η νίκη των «συμμαχικών δυνάμεων». Χάρη στους θριάμβους τους το 1918 και το 1945, αλλά και με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου το 1989, οι δυτικές δυνάμεις κατόρθωσαν να διαδώσουν τη δική τους ερμηνεία ως προς την ευρωπαϊκή και διεθνή ιστορία. Έτσι, οι προτεραιότητες και οι παραδοχές που προέκυψαν από τη στάση των Συμμάχων μετά τη λήξη του πολέμου κατέληξαν να θεωρούνται κοινοί τόποι, μέσα από τους οποίους φιλτράρεται η κατανόηση μας τόσο του παρόντος όσο και του παρελθόντος.
Το κυριότερο πρόβλημα του «συμμαχικού σχήματος της ιστορίας» είναι, για τον Ντέιβις, η αποκλειστική δαιμονοποίηση του ναζισμού/φασισμού και η παράβλεψη των εγκλημάτων του κομμουνισμού. Το «συμμαχικό αφήγημα» αδυνατεί να παραδεχθεί πως ο «σύμμαχος Στάλιν» προέβη σε ίδιας – ίσως και σε μεγαλύτερης – έκτασης εγκλήματα όσο ο «εχθρός Χίτλερ». Αυτό δεν συμβαίνει μόνο με τους θύτες, αλλά και με τα θύματα. Σύμφωνα με τον Βρετανό ιστορικό, το «συμμαχικό σχήμα της ιστορίας» έχει εμφυσήσει την πεποίθηση πως το κατεξοχήν θύμα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου είναι ένα: οι Εβραίοι. Οι Ανατολικοευρωπαίοι και όσοι άλλοι έπεσαν θύματα των κομμουνιστικών καθεστώτων δεν αναγνωρίζονται στην ουσία ως τέτοια. Όποιος υποστηρίζει μάλιστα το αντίθετο καταδικάζεται, ακόμα και σήμερα, ως «Δεξιός» ή «αντισημίτης».
Θα πρέπει να ξεκαθαριστεί πως ο Ντέιβις δεν γίνεται απολογητικός απέναντι στα ναζιστικά εγκλήματα: «ο ναζισμός υπήρξε το πλέον αποκρουστικό κίνημα της νεωτερικότητας» γράφει στο βιβλίο του (σ. 1094). Οι θέσεις του είναι εντελώς διαφορετικές απ’ όσους Γερμανούς ρεβιζιονιστές ιστορικούς της δεκαετίας του 1980 υποστήριζαν την «αμυντική αναγκαιότητα» των εγκλημάτων του Χίτλερ και αμφισβητούσαν ακόμη και το ίδιο το Ολοκαύτωμα. Ο Ντέιβις, αρθρώνοντας ένα λόγο απαλλαγμένο από ψυχροπολεμικούς δογματισμούς, πιστεύει πως κομμουνισμός και ναζισμός πρέπει επιτέλους να μελετηθούν μαζί ως εκφάνσεις του ίδιου αποκρουστικού φαινομένου: του ολοκληρωτισμού.

Ο Νόρμαν Ντέιβις, εκτός από ιστορικός, είναι και εξαιρετικός παραμυθάς. Η «Ιστορία της Ευρώπης» αποτελείται από δύο τόμους που αριθμούν συνολικά 1500 περίπου σελίδες. Κι όμως, παρά το μέγεθός του, το βιβλίο αυτό διαβάζεται ευχάριστα, σαν μυθιστόρημα. Η χρονολογική αφήγηση εμπλουτίζεται έξυπνα από 300 περίπου «κυψέλες», οι οποίες περιέχουν ποικίλα θέματα – από τη «Σφαγή του Κατύν» μέχρι το «Προφυλακτικό» – που εκτείνονται πέρα από τα χρονικά όρια του εκάστοτε κεφαλαίου και μπορούν να αναγνωστούν ανεξάρτητα από αυτά. Τα απότομα περάσματα από τη μακροϊστορία στην μικροϊστορία κάνουν το βιβλίο να μοιάζει με ένα φωτογραφικό άλμπουμ, όπου οι πανοραμικές εικόνες εναλλάσσονται με close-ups. Μια έκπληξη αναμένει τον αναγνώστη στο τέλος του βιβλίου όταν, σε μια έκτακτη μικροϊστορική στιγμή, ο ίδιος ο ιστορικός μπαίνει μέσα στην ιστορία.

ΤΑ ΝΕΑ (Βιβλιοδρόμιο), 3 Ιουλίου 2010